hai chiến tuyến — Bài MớiÔNG PHÓ CỦA BÀ PHÓ

"Chủ tịch Hội đồng Giải Văn chương Toàn quốc lần thứ ba, học giả Thu Giang
Nguyễn Duy Cần đã nêu lên tiêu chuẩn lựa chọn của Hội đồng là : “Tác phẩm
được chọn sẽ là phản ánh của một nền văn hoá tự do, nghĩa là không bị bó
buộc trong khuôn khổ của một hệ thống tư tưởng nào, hay phải theo một khuynh
hướng văn nghệ hay chính trị nào cả”. Chế độ của miền Nam trước năm 1975 là
thế đó, cũng do chế độ nuôi dưỡng con người mà chúng ta có một kiến thức văn
hóa và văn học, những nhà thơ còn sống ở miền bắc, những người được chế độ
miền Bắc trọng dụng như Huy Cận, Chế lan Viên, Văn Cao, Lưu Hữu Phước hay
các nhà thơ tiền chiến khác như Xuân Diệu, Lưu trọng Lư, Đoàn Chuẩn, Nguyễn
văn Tý vẫn được tự do phổ biến và thưởng thức ở miền Nam cho dù tác giả còn
sống hay đã mất đang sống ở miền nam hay miền bắc.

Những tập thơ của họ tuy không ấn bản thành sách vì miền Nam tôn trọng luật
bản quyền chỉ xuất hiện dưới dạng quay Ronéo cho sinh viên, học sinh nghiên
cứu, hay thỉnh thoảng những bài hay được đăng tải trên những tạp chí.
Cũng vì tính tự do nên những tác phẩm của nhạc sĩ Phạm trọng Cầu vẫn được
lưu hành và nhiều người trong nhiều giới thưởng ngoạn khác nhau đều đã
thưởng thức (Cám ơn nhà văn Sỏi Ngọc đã chuyển đến hắn bài viết) .
Hắn gởi đến các bạn đọc để thưởng thức những chất lãng mạn của mùa thu
Paris.
Ara

Cung Trầm Tưởng đặt chân đến Pháp vào đầu thập niên 1950. Ông ghi tên thi
vào trường Kỹ sư Không quân ở Salon de Provence, ở miền Nam nuớc Pháp. Trong
thời gian học ở Pháp từ 1952 đến 1957, sinh viên Cung Trầm Tưởng cũng hay về
Paris và rất quen thuộc với khu Latin, khu trẻ trung và trí thức, nơi tập
trung các cửa hàng sách lớn của Paris, các tiệm café, nơi có công viên
Luxembourg, các giảng đường của viện Đại học Sorbonne, và đông đảo sinh viên
đủ các nước. Nơi đó Cung Trầm Tưởng có một mối tình với một người bạn gái
tóc vàng mắt xanh.
Một ngày đang giữa niên học, nàng nhuốm bệnh phải về quê tịnh dưỡng dài
ngày. Chàng sinh viên thi sĩ tiễn nàng ra nhà ga để đáp một chuyến xe lửa về
miền Provence.

Lên xe tiễn em đi
chưa bao giờ buồn thế
trời mùa đông Paris
suốt đời làm chia ly

Bài thơ “Chưa bao giờ buồn thế” đã được Phạm Duy phổ nhạc thành một bài hát
mang tên “Tiễn em”. Cung Trầm Tưởng cũng nhắc đến mối tình đó khi nhớ lại
những lúc bồi hồi chờ người yêu trong công viên Luxembourg dưới làn mưa thu
:

Mùa thu Paris
Trời buốt ra đi
Hẹn em quán nhỏ
Rưng rưng rượu đỏ tràn ly
Mùa thu đêm mưa
Phố cũ hè xưa
Công trường lá đổ
Ngóng em kiên khổ phút, giờ
Mùa thu âm thầm
Bên vườn Lục-Xâm
Ngồi quen ghế đá
Không em buốt giá từ tâm
Mùa thu nơi đâu ?
Người em mắt nâu
Tóc vàng sợi nhỏ
Mong em chín đỏ trái sầu
Mùa thu Paris
Tràn dâng đôi mi
Người em gác trọ
Sang anh, gót nhỏ thầm thì
Mùa thu không lời
Son nhạt đôi môi
Em buồn trở lại
Hờn quên, hối cải cuộc đời
Mùa thu! mùa thu
Mây trời âm u
Yêu người độ lượng
Trông em tâm tưởng, giam tù
Mùa thu !… Trời ơi ! Tình thu !

Bài thơ “Mùa thu Paris” của Cung Trầm Tưởng đã được Phạm Duy phổ nhạc thành
một bài hát cùng tên.

Mười năm sau Cung Trầm Tưởng, một sinh viên Việt Nam khác là Phạm Trọng Cầu
cũng đặt chân đến Paris để theo học lớp đào tạo của Học viện Cao cấp Âm
nhạc. Và ông cũng đã có một mối tình sinh viên giữa khung cảnh của khu
Latin. Trong thời gian du học tại Pháp từ 1962 đến 1969, nhạc sĩ Phạm Trọng
Cầu đã sáng tác bài “Mùa thu không trở lại” khi cuộc chia tay xảy ra vào mùa
thu. Ông tâm sự:
“Thời ấy mình có yêu một cô bạn gái có mái tóc đen dài, đôi mắt buồn vời
vợi. Đối với tôi… là một mối tình xa xưa thời còn trai trẻ. Gặp nàng vào mùa
xuân, mùa hạ tình nồng cháy và mùa thu nàng ra đi. Nàng về nước để từ đó
không bao giờ trở lại Paris nữa. Hôm tiễn đưa nàng đi rồi, mình trở về, bước
từng bước như người say rượu, ngang vườn Luxembourg. Khu vườn đó, khi tôi đi
ngang, tôi chợt nhận ra mùa thu, vì chân mình đá rất nhiều lá vàng, trong
tôi tự nhiên vang một giai điệu “Em ra đi mùa thu, mùa thu không trở lại…”
Dù là mùa thu ở Paris rất đẹp, nhưng mà từ mùa thu đó, với tôi,mùa thu không
bao giờ trở lại nữa”.

Em ra đi mùa thu,
Mùa thu không trở lại.
Em ra đi mùa thu,
Sương mờ giăng âm u.
Em ra đi mùa thu,
Mùa thu không còn nữa.
Đếm lá úa mùa thu,
Đo sầu ngập tim tôi.
Ngày em đi,
Nghe chơi vơi não nề,
Qua vườn Luxembourg,
Sương rơi che phố mờ,
Buồn này ai có mua?
Từ chia ly,
Nghe rơi bao lá vàng,
Ngập dòng nước sông Seine,
Mưa rơi trên phím đàn,
Chừng nào cho tôi quên ?
Hôm em ra đi mùa thu,
Mùa thu không trở lại,
Lá úa khóc người đi,
Sương mờ dâng lên mi.
Em ra đi mùa thu,
Mùa lá rơi ngập ngừng,
Đếm lá úa sầu lên,
Bao giờ cho tôi quên ?

Phạm Trọng Cầu và Cung Trầm Tưởng đều đã có một thời gian du học tại Paris,
vào một thời buổi mà ít có người có cơ hội xuất ngoại và du học sinh Việt
Nam tại Kinh đô Ánh sáng cũng rất hiếm. Cả hai đều có một bài thơ nói về mùa
thu Paris, với khung cảnh rất giống nhau: cũng công viên Luxembourg với lá
vàng bay trong gió, cũng sương mù và bầu trời âm u, một bên thì buồn vì nàng
đã ra đi, người thì khắc khoải chờ người yêu đến… Tác phẩm của Phạm Trọng
Cầu là một bài thơ gồm những câu ngắn 5 chữ; nhà thơ cũng là nhạc sĩ nên đã
phổ nhạc thành một bài hát rất được mến chuộng tại miền Nam trong các thập
niên 60-70. Bài thơ của Cung Trầm Tưởng gồm những câu ngắn 4 chữ, được Phạm
Duy phổ nhạc. Bài hát cũng rất được ưa thích. Trong cả hai bài đều phảng
phất bầu không khí thơ mộng, lãng mạn, u buồn của thành phố Paris vào mùa
thu với những cơn gió lạnh thổi bay lá vàng giữa cơn mưa lất phất.

Nét giống nhau dừng lại ở chỗ đó, vì Phạm Trọng Cầu và Cung Trầm Tưởng có
những định mệnh khác hẳn, vì hai người ở hai bên chiến tuyến, một bên thắng
cuộc và một bên thua cuộc.

Phạm Trọng Cầu và Cung Trầm Tưởng, hai người ở hai bên chiến tuyến
Phạm Trọng Cầu sinh năm 1935 tại Phnom Penh, Campuchia, nhưng nguyên quán ở
Hà Nội. Năm 1943, gia đình ông trở về Sài Gòn, rồi về miền Tây sống tại quận
Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long. Năm 1948, Phạm Trọng Cầu trở lại Sài Gòn, tham
gia phong trào xuống đường đấu tranh của sinh viên học sinh. Một thời gian
sau, ông thoát ly và đầu quân vào Tiểu đoàn 308, rồi Trung đoàn Cửu Long của
Lực lượng kháng chiến Việt Minh.

Trong một trận đánh với quân đội Pháp, ông bị thương phải cưa chân. Gia
đình ông đã tìm cách đưa ông về Sài Gòn cứu chữa. Trong thời gian này ông
viết ca khúc đầu tay “Trường làng tôi”.

Năm 1956, Phạm Trọng Cầu nhập học khóa đầu tiên của trường Quốc gia Âm nhạc
và Kịch nghệ, mới được thành lập dưới thời Đệ nhất Cộng hòa, ở số 112 đường
Nguyễn Du, Sài Gòn
<https://www.google.com/maps/search/s%E1%BB%91+112+%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng+N
guy%E1%BB%85n+Du,+S%C3%A0i+G%C3%B2n?entry=gmail&source=g> . Sau khi tốt
nghiệp, năm 1962 ông sang Pháp thi vào Học viện Cao cấp Âm nhạc Paris
(Conservatoire National Supérieur de Musique). Tại đây, ông đã viết bản nhạc
“Mùa thu không trở lại” được xem như là một trong những bài hát tiêu biểu
của “dòng nhạc thính phòng” và được các ca sĩ thượng thặng của Sài Gòn trình
diễn.

Năm 1969, Phạm Trọng Cầu về nước giảng dạy tại trường Quốc gia Âm nhạc và
Kịch nghệ Sài Gòn, tham gia các đoàn văn nghệ như Nguồn Sống, sinh viên Phật
tử Vạn Hạnh… và bí mật hoạt động nội thành. Năm 1972, ông bị bắt và giam cho
đến năm 1975.

Sau khi được trả tự do tháng 4-1975, Pham Trọng Cầu về công tác ở Hội Văn
nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. Ông cũng phát động phong trào ca hát thiếu nhi,
thành lập các nhóm hợp ca và sáng tác nhiều ca khúc cho thiếu niên.

Ông mất năm 1998 tại Sài Gòn. Ngày nay ở quận 9, trong một khu dân cư mới
có một đường mang tên Pham Trọng Cầu.

Nhà thơ Cung Trầm Tưởng sinh trước Phạm Trọng Cầu ba năm và đặt chân đến
Pháp du học đúng 10 năm trước Pham Trọng Cầu. Cung Trầm Tưởng sinh năm 1932
tại Hà Nội. Năm 1949, gia đình ông rời Hà Nội vào Sài Gòn, ông học tiếp
trung học tại trường Chasseloup-Laubat (sau đổi tên thành Jean-Jacques
Rousseau rồi Lê Quí Đôn).

Năm 1952, sau một năm học đại học, ông sang Pháp du học, thi vào Trường Kỹ
sư Không quân ở Salon-de-Provence, miền Nam nước Pháp. Trường này là một
trong 5 trường đại học có qui chế quân sự có uy tín nhất của Pháp, cùng với
Trường võ bị Saint-Cyr, Trường Bách khoa (Polytechnique), Trường Sĩ quan Hải
quân và Trường Sĩ quan Cảnh binh. Năm 1957, ông tốt nghiệp trở về nước phục
vụ trong Binh chủng Không quân của Quân lực Việt Nam Cộng Hòa.

Trong khoảng thời gian này, 6 bài trong tập thơ Tình ca của Cung Trầm Tưởng
được nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc : “Mùa thu Paris”, “Chưa bao giờ buồn thế”,
“Bên ni bên nớ”, “Khoác kín”, “Kiếp sau”, “Về đây”.

Năm 1962, ông sang Hoa Kỳ học về khí tượng và lấy bằng Tiến sĩ Khí tượng
học tại viện Đại học Saint-Louis, tiểu bang Missouri. Sau đó, ông trở về Sài
Gòn tiếp tục phục vụ trong Binh chủng Không quân VNCH với cấp bực cuối cùng
là Trung tá. Sau biến cố 30-4-1975, ông bị bắt đưa đi cải tạo 10 năm. Sau
khi được trả tự do, ông sang Hoa Kỳ định cư từ năm 1993.

Cung Trầm Tưởng và Phạm Trọng Cầu đều được biết gần như cùng thời gian với
những bài hát trở thành bất hủ trong dòng nhạc thính phòng quí phái của miền
Nam các thập niên 60-70. Cả hai đều đã một thời gian du học tại Pháp, Cung
Trầm Tưởng học trong một trong những trường kỹ sư có uy tín nhất nước Pháp,
còn Phạm Trọng Cầu được thụ huấn trong một Học viện Âm nhạc danh tiếng của
Châu Âu.

Năm 1975 là mốc định mệnh ; một người thì ra tù sau ba năm bị giam, người
kia thì vào tù cải tạo rồi bị giam giữ 10 năm.

Phạm Trọng Cầu tuy được đào tạo trong một Nhạc viện Hàn lâm nhưng tác phẩm
để lại rất ít. Tên tuổi của ông được nhớ đến chỉ nhờ có hai bài là “Trường
làng tôi” và “Mùa thu không trở lại”, đều được phổ biến trong miền Nam vào
những thập niên 60-70. Tuy ông đã tham chiến trong hàng ngũ Việt Minh và mất
một chân trong một trận đánh, nhưng ông vẫn được nhận vào học trường Quốc
gia Âm nhạc và Kịch nghệ Sài Gòn hình như không khó khăn lắm, và sau đó được
phép đi du học tại Pháp, vào một thời điểm mà số sinh viên xuất ngoại du học
rất ít. Sau khi Phạm Trọng Cầu bị bắt giam vào năm 1972 vì hoạt động gián
điệp nội thành, hai bài hát “Trường làng tôi” và “Mùa thu không trở lại” vẫn
được hát trên đài phát thanh, đài truyền hình, và được tự do phổ biến. Không
có một lệnh cấm nào từ trên đưa xuống.

Chính sách văn hoá của chế độ VNCH vào các thập niên 60-70 tuy không có văn
bản nào ghi xuống rõ ràng, nhưng có thể thấy được qua qui tắc làm việc của
Giải thưởng Văn Chương Toàn quốc được thiết lập năm 1957. Tạp chí Văn Hữu số
21 do Bộ Văn Hoá miền Nam ấn hành năm 1962 có đăng một bài về “Lược sử Giải
Thưởng Văn Chương Toàn Quốc thời Đệ Nhất Cộng Hoà” (1954-1963). Tác giả bài
viết cho biết là trong việc chọn các tác phẩm trúng giải có một nguyên tắc
không thay đổi là không đòi hỏi một điều kiện nào về nội dung hay hình thức
của các tác phẩm. Chủ tịch Hội đồng Giải Văn chương Toàn quốc lần thứ ba,
học giả Thu Giang Nguyễn Duy Cần đã nêu lên tiêu chuẩn lựa chọn của Hội đồng
là : “Tác phẩm được chọn sẽ là phản ánh của một nền văn hoá tự do, nghĩa là
không bị bó buộc trong khuôn khổ của một hệ thống tư tưởng nào, hay phải
theo một khuynh hướng văn nghệ hay chính trị nào cả”.

Cũng do một chính sách văn hoá nhân văn và cởi mở như vậy mà các bài hát
của Phạm Trọng Cầu còn được nhớ đến, cũng như những thơ văn tiền chiến hay
thời kháng chiến chống Pháp của Xuân Diệu, Huy Cận, Quang Dũng, Hữu Loan…
những ca khúc tình cảm hay chiến đấu của Phạm Duy, Đoàn Chuẩn, Nguyễn Văn
Tý, Văn Cao, Lưu Hữu Phước… vẫn được tự do phổ biến và thưởng thức, dù tác
giả còn sống hay đã chết, đang sống ở miền Nam hay miền Bắc.

Tưởng cũng nên nhắc nhở đến tính cách hết sức ôn hoà, vô tư và rộng lượng
của một chính sách văn hoá áp dụng ngay trong lúc đang diễn ra một cuộc
chiến khốc liệt nhất, một chính sách phục vụ cho một nền văn hoá nhân bản
đích thực, không để cho hận thù và ý thức hệ chính trị chi phối.

Vĩnh Đào